MREŽE SAJBERFEMINIZMA
Iva Nenić
 Oblici feminističkih delovanja su oduvek podrazumevali ne samo pluralizam u pristupima različitim društvenim fenomenima već i ozbiljno (teorijsko) promišljanje i (praktično) ovladavanje novim, izazovnim i za društvenu "realnost" plodotvornim praksama. Fenomeni VR-a, sajber kulture i Interneta, kao novih oblika proizvodnje značenja u globalnoj kulturi, stoga, predstavljaju mesto propitivanja, usaglašavanja mišljenja ali i konfrontacija u okviru savremenih feminističkih teorija, praxisa i, uopšte uzev, debate o uticajima i konkretnim oblicima učešća žena u izgradnji i "prisvajanju" virtuelne stvarnosti. Brojne autorke i autori raznih provinijencija razmatrali su sajber kulture i mesto žena u njima, počev od ideološko-političkih vidova participacije u virtuelnim zajednicama i preoblikovanja identiteta unutar njih, preko generalnog pitanja o odnosu žena i tehnologije, sve do umetničkih praksi koje nose prefikse net ili sajber.
Jedno od aktuelnih pitanja je definicija samog sajberfeminizma, kao relativno nove i heterogene oblasti unutar šireg polja feminizAma. Isprva se nameće utisak kako se pod ovim terminom okupljaju različita značenja, u rasponu od strogo teorijskih (tj. opisa, analize i interpretacije širokog spektra fenomena sajber kulture) do aktivističkih (uloge feministkinja u trasiranju pravca razvoja tehnologije, formiranja novih diskurzivnih praksi ispisivanja tela na Internetu, novih oblika ženskog aktivizma), od praktičnih (razrađivanja strategija komunikacije i umrežavanja žena na Mreži) do umetničkih (upotrebe novih medija i interaktivnosti u okviru umetničkog delovanja). Ova heterogenost primene pojma sajberfeminizma može se razumeti kao posledica dva razloga: 1. odbijanja da se širina diskurzivnih praksi koje danas čine sajberfeminizmE podvede pod jednu koherentnu i zatvorenu definiciju ili sistem definicija (2) pojmovnu i terminološku raznolikost koja određuje oba člana sintagme - i sama sajber kultura kao i feminizam podrazumevaju čitave nizove koncepata, predstava i primena u aktuelnim društvenim praksama. Potonja stavka je posebno problematična: različiti autori i autorke ističu odnos sajberfeminizma prema ranijim (i dalje aktuelnim) podelama unutar feminizma - pre svega, u vidu prenošenja postojećih oblika feminizma (u vidu društvenog pokreta, teorije i ličnog opredeljenja) u široke i promenljive oblasti sajber kulture. Međutim, ukoliko je sajberfeminizam sve to i ujedno nešto više od toga, postavlja se pitanje šta je njegova differentia specifica, tj. koji su to činioci koji okupljaju nefiksne identitete, različite oblike delovanja i pravce teorijske misli unutar jedne, ma koliko heterogene, oblasti? Jedno od zanimljivih pojašnjenja daje Nensi Paterson (Nancy Paterson), obrazlažući da "sajberfeminizam kao filozofija ima mogućnost da stvori poetičan, strastven, politički identitet bez oslanjanja na logiku i jezik isključivosti i odvajanja. On nudi pravac za rekonstruisanje feminističke politike kroz teoriju i praksu sa fokusom na novu tehnologiju, radije nego na druge razdorne faktore" [1]. Drugim rečima, u ovoj i sličnim definicijama, sajberfeminizam je prevashodno filozofija, ali i mogućnost postojanja različitih pozitivnih i međusobno konkurentnih definicija i stanovišta.
Druge autorke, kao što je Fejt Vajlding (Faith Wilding) razmatraju sajberfeminizam u kontekstu istorijskog razvoja feminističkih teorija i praksi: ukoliko se feminizam odnosi na ",materijalne, političke, emotivne, seksualne i psihološke uslove koji izrastaju iz ženske razlikovne društvene konstrukcije i rodnih uloga", tada uvođenje sajber perspektive (koja izvorno znači: upravljati, vladati, kontrolisati - od kybernan, veština kormilarenja), za feminizam znači posve novu perspektivu preispitivanja, zauzimanja i preoblikovanja nekih (tradicionalno prisvojenih od strane muškaraca) pozicija moći u društvu. [2] Sajberfeminizam u teorijskom smislu ne treba ograničavati sistemom strogih definicija već, naprotiv, ispisivati složene strategije odnošenja telesnosti, roda, identiteta, tehnologija i sajber prostora. Socijalni prostori i saodnošenja unutar njih kao deo (ženske) svakodnevice nude širok spektar fenomena, u rasponu od uvek aktuelnih pitanja o formiranju, transfigurisanju i brisanju identitetskih granica, ali i "Grrls" zajednicama, ženskom sajber panku, te još mnogo toga. Međutim, i u formiranju i u potonjem teorijskom i naučnom razmatranju ovih fenomena, ističe se nekoliko grupa problema. Pomenuću neke koje se danas čine najvažnijim: odnos prema tehnologiji, pitanje roda i sajber identiteta, pitanje moći i biopolitike, razvijanje novih formi aktivizma i ženskog udruživanja, odnos umetnosti i virtuelnog okruženja.  Odnos žena prema tehnologiji je, u istoriji civilizacije Zapada, poprimao različite oblike i u velikoj meri učestvovao u formiranju ženskih društvenih rodnih uloga. Jedna od prvih autorki koja iscrpno obrađuje ovu temu je Simon de Bovoar, koja u "Drugom polu" razvija tezu kako tehnologija smanjuje fizičko iscrpljivanje žena: govoreći o tzv. ženskoj slabosti, ona predviđa da tehnika može da "poništi muskularnu razliku koja deli muškarca od žene" [3]. Savremene feministkinje se ne slažu sa tezom o "ženskoj slabosti" [4], ali često ukazuju na pozitivne aspekte sprege tehnologije i žena. Sa druge strane, mnoge autorke postavljaju pitanje o stvarnim odnosima moći koji prožimaju savremene tehnologije, u rasponu od industrijskih do biotehnologija, u kojima je ključna činjenica društvene organizacije kontrole tehnologije, koja je i danas u biti maskulina i patrijarhalna.
Pitanje sajber identiteta u kontekstu "postindustrijskog društva koje je unelo mnogo magle u donedavno jasne definicije rodnosti" [5], spada u krug najkompleksnijih problema i najviše obrađivanih tema sajberfeminizma. Jedno od prvih pitanja koje se nameće je sledeće: da li kreiranje virtuelnih identiteta (persona, avatara) pomaže u oslobađanju od stereotipa rodnih uloga, te na koji način različite virtuelne persone ulaze u interakciju sa drugim identitetima osobe? Da li sloboda u izboru prilikom stvaranja virtuelnog ID-ja ima ulogu u rastakanju tvrdih binarnih opozicija "ženskog i muškog", i da li transrodni identiteti otelovljeni u igri binarnih kodova i tekstualnosti imaju moć da proizvedu promenu u "fizičkom svetu" materijalnih tela? Džudit Batler odgovor na pitanje o odnošenju materijalnosti tela i jezika vidi u zahtevu da "najpre objasnimo kako se tela materijalizuju, tj. kako dobijaju morfe (morphe), oblik kojim je obeležena njihova materijalna omeđenost". [6] Upravo ovi vidovi materijalizacije telesnosti, njihove aktuelne forme i buduće implikacije na oblikovanje i učenje rodnih uloga, predstavljaju jedno od ključnih mesta interesovanja sajberfeminizma.
Pitanje odnosa živih organizama i mašina je takođe u bliskoj vezi sa problemima roda i identiteta. Teoretičarka Dona Haravej (Donna Haraway) razvija pojam kiborga kao stvorenja koje pripada postrodnom svetu, izvan koncepata biseksualnosti, preedipalne simbioze i priča o iskupljenju: "Budući da više nije strukturiran polaritetom između javnog i privatnog, kiborg definiše tehnološki izbor delimično zasnovan na revoluciji društvenih odnosa u oikosu, domaćinstvu". [7] Kiborški mit Done Haravej zasniva se na ideji o novoj politici identiteta "žena u integrisanom krugu", ali i ispitivanju i ironizaciji postojećih diskursa moći koji se kulturalno upisuju na žensko telo (tj. daljem razrađivanju Fukoovog koncepta biopolitike). Pitanje aktivizma i borbe za ženska prava takođe predstavlja jedan od formativnih aspekata sajberfeminizma. Ženske grupe i organizacije koriste Internet ne samo kao mesto okupljanja (diskusioni forumi, veb sajtovi) već i kao politički prostor redefinisanja identiteta i uloga žena - prema Fejt Vajlding "uvođenje reči feminizam u sajberspejs predstavlja radikalan čin, kao i pokušaj prekida protoka muških kodova snažnim proglasom namere da se pomeša, hibridizuje, provocira i raskine sa muškim poretkom stvari na Mreži" [8]. Takođe, na Internetu uveliko postoje brojni sajtovi posvećeni ženskoj pobuni, ironičnom poigravanju postojećim rodnim stereotipima ili agresivnom (moćnom?) redefinisanju ženskih identiteta, u vidu vebgrrls (webgrrls), rajotgerls (riotgirls), gerila gerls (gerrilla girls), itd. Jedna od najznačajnijih feminističkih grupa koja deluje na Mreži je svakako OBN (Old Boys Network) , prvi međunarodni sajberfeministički savez formiran 1997. godine u Berlinu; prema sopstvenim rečima "realna i virtuelna zajednica sajberfeministkinja" čiji je cilj "uspostavljanje kritičkog diskursa o novim medijima, sa posebnim fokusiranjem na njihove rodne aspekte". [9]
 Važan i plodotvoran oblik sajberfeminističkih kulturalnih praksi su radovi umetnica koje se fokusiraju na probleme rodnih reprezentacija na Mreži i u okviru savremenih tehnologija, ili pak stvaraju radove čija se poetika, generalno uzev, može odrediti kao feministička, u okviru digitalnih medija. Neke od najpoznatijih su Linda Dement, autorka koja je radila u brojnim medijima (fotografiji, filmu, digitalnoj umetnosti), i čiji projekti tematizuju telo, nasilje i seksualnost, ili Čar Dejvis (Char Davis), koja se bavi temama prirode, percepcije i kontrole kroz konstrukciju 3-D okruženja. Sajberfeminističkim umetničkim praksama pripadaju i radovi autorki SF ili sajberpank žanra, među kojima se ističe spisateljica Pet Kadigen (Pat Cadigan), čije knjige (poput čuvenog romana "Synners") uspostavljaju nove matrice odnosa između stvarnih i virtuelnih tela, nastavljajući se na tvrdnju Done Haravej kako smo danas "svi mi kiborzi". Pet Kadigen se bavi pitanjima tehnološke konfiguracije ljudskog života u kontekstu multinacionalnog kapitalizma, [10] nudeći pri tom nove perspektive ženskog odnosa prema tehnologiji (njene junakinje su hakerke, ili kiborzi) i uspostavljajući nove moduse pisanja u inače tradicionalno mačističkom svetu sajberpanka.
Obilje oblika i tvorbenih praksi sajberfeminizma upućuje na nekoliko zaključaka: prvo, šarenolikost (teorijska, kulturalna, ideološka) koja određuje ovo usmerenje unutar generalnog feminističkog pokreta svedoči o preuzimanju (ovde namerno izbegavam konotacijski opterećen termin osvajanje ) tehnologija od strane žena, i to žena kao nehomogenog skupa sa različitim identitetima, potrebama i namerama. Zatim, ova raznovrsnost upućuje i na potrebu za daljim razrađivanjem strategija upotrebe, izmene i kreativne potrošnje savremenih tehnologija od strane žena i za žene, bilo da je reč o invenciji teorijskih diskursa, ili različitim formama praktičnog rada (aktivizma, umetnosti, ali i programiranja, veb dizajna, stvaranja ženskih prostora na WWW, itd.). Stoga ovaj tekst treba da posluži čitateljkama i čitaocima kao mali uvod u postavljanje pitanja o mogućnostima i problemima koji određuju široke i promenljive tokove kulturalne prakse sajberfeminizma danas. [1] Nancy Paterson, "Cyberfeminizam", Cyberfeminizam ver. 1.0. (ed. Igor Marković), Centar za ženske studije, Zagreb, 1999., str.44. [2] "Sajberfeminizam(zmi) bi mogao osmisliti načine povezivanja istorijskih i filozofskih praksi feminizma sa savremenim feminističkim projektima i mrežama, kako na Mreži tako i izvan nje, te sa materijalnim životima i iskustvima žena u integrisane krugove, uzimajući u obzir doba, rasu, klasu i ekonomske razlike."
Faith Wilding, "Gdje je feminizam u cyberfeminizmu?", Cyberfeminizam ver. 1.0. (ed. Igor Marković), Centar za ženske studije, Zagreb, 1999., str. 152. [3] Simon de Bovoar, Drugi pol, knj.1., Beogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd, 1983, str.77. [4] Vraćanje na ovu tezu značilo bi prihvatanje ideje o duboko ukorenjenoj biološkoj i fiziološkoj razlici muškaraca i žena, koja je danas neprihvatljiva i u društvenim i u prirodnim naukama. Binarna opozicija "žene i muškarca" zapravo počiva na društvenoj konstrukciji koja podrazumeva razlikovanje pola - kao biološke kategorije, i roda - kao sistema naučenih ponašanja i uloga u društvu. I sama razlika pola i roda je, međutim, nejasna: Džudit Batler ( Judith Butler ) dekonstruiše materijalnost pola kao pokušaj održavanja "nesvodljive specifičnosti". "Ako pokušamo da utemeljimo svoja tvrđenja o polnoj razlici tako što ćemo se vratiti materiji kao nečem što prethodi diskursu, mogli bismo otkriti da je materija puna nataloženih diskursa o polu i polnosti koja predodređuju i ograničavaju moguće upotrebe tog termina".
Džudit Batler, Tela koja nešto znače: o diskurzivnim granicama pola, Samizdat B92, Beograd , 2001., str. 47.
[5]Igor Marković, "Zašto sajberfeminizam?", Cyberfeminizam ver. 1.0. (ed. Igor Marković), Centar za ženske studije, Zagreb, 1999., str.16. [6]Op.cit.4, str. 97. [7] Donna Haraway, "A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century," in Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature (New York; Routledge, 1991), pp.149-181.
http://www.stanford.edu/dept/HPS/Haraway/CyborgManifesto.html [8] Op.cit.2, str. 151. [9]Više o OBN: http :// www.obn.org/inhalt_index.html
[11]Anne Balsamo, "Feminizam za neizlječivo informirane", Cyberfeminizam ver. 1.0. (ed. Igor Marković), Centar za ženske studije, Zagreb, 1999, str.73.
|
