EKSTRA-DIGITALNA AXIS MUNDI : MIT, MAGIJA I METAFORA U LAPTOP MUZICI
Glen Bah* Mističke osnove digitalne kulture mogu se pratiti u laptop muzici ispitivanjem metafora prebivališta, posude i razboja. Kompozitor/izvođač na laptopu prisvaja metaforičke avatare naznačene ovim oblicima - šamana, alhemičara i tkača - kao inspiraciju i strategiju. Šaman putuje daleko i duboko u mikroskopski svet granularnih zvučnih objekata, prelazi i naseljava granice između hard diska laptopa i zvučne kartice. Alhemičar koristi razne programske jezike i besplatne programe za dejta bending (databending) da bi rastvorio, oplemenio i oživeo zvuk. Tkač ispreda mrežu zvukova iz razboja laptopa, i plete nove mitove za one koji su voljni da slušaju, novu paradigmu intimnog i autentičnog izvođenja. Povratak Simbola Muzika su naši snovi pretvoreni u zvuk, a laptop muzika predstavlja jedinstveni tip sanjarenja koji se čini potpunijim upravo zato što je neophodna poslednja reč tehnike da se napravi i izvede. Kako se sastoji iz zvukova ogoljenih do srži, ili kompozicija čije je svako zrnce pravljeno na mikroskopskom nivou, "post-digitalna" muzika dopušta vrtoglavi niz do sada nepoznatih struktura i zvučnih boja. Kao termin koji se koristi da razdvoji laptop muziku i ograničenja muzičkog pop spektakla, "post-digitalno" nagoveštava i kritiku digitalne culture, te evolutivnu istoriju koja nastavlja digitalnu revoluciju. Kao alternativu, ponudio sam izraz "ekstra-digitalno" kojim se opisuje muzika izvan i iznad 'ili-ili' ograničenja binarnog koda, paralelnu istoriju koja prethodi pojavi kompjutera i ponovo ispisuje vezu između mitova i kulturnih uverenja koji su postojali i mnogo ranije, arhetipe koji će nastaviti da uspevaju i pošto "digitalno" postane mrtvo slovo na papiru. Udaljimo li se od proučavanja brojnih primera laptop muzike koje je fokusirano na unutrašnjost, tada nailazimo na plodno tle mističkih osnova tehnologije, mitoloških referenci i magije. Uz neverovatno brzu obradu podataka, sposobnosti laptop kompjutera da izdvoje uzorak, obrade i emituju zvuk deluju gotovo magično - to je bogatstvo zvuka koje kao da se pomalja iz tankog klina elektronike. Nešto magično se događa u fokusu komponovanja na laptopu i visoko modernizovanom ritualu izvođenja laptop muzike, u vidu umetničkog događaja koji se zbiva ne zbog posrednog uticaja veli čanstve nog prenosivog kompjutera, već zahvaljujući misterioznim sastojcima koje sadrži laptop i magičnog načina njihovog prenošenja. Prepun mitoloških asocijacija, od prenosivih posuda alhemičara do spiritualnih vretena i razboja folklora, laptop ne samo da preuzima magične moći - on jeste magija. Erik Dejvis sažeto prikazuje vezu između tehnologije i magije: Moćne nove tehnologije su čarobne jer funkcionišu kao magija, otvaraju neispitane i mnogostruke prostore mogućnosti u okviru društvene realnosti. One dozvoljavaju ljudima da utisnu svoje sanjarske volje u predmete realnosti, ponovo je oblikujući, barem u delu, prema obrascima mašte. (Davis, 1998: 181) Dejvis nastavlja da opisuje mističku prirodu hibridizacije, gde "svaki novi hibrid ... dalje pomera granice u ničiju zemlju između prirode i kulture, dvosmislenu zonu u kojoj se prepliću i međusobno prodiru jedne u drugu nauka, jezik i društvena mašta" (Davis, 1998: 12). Laptop je hibrid, sjedinjenje gramofona, pisaće mašine i filmskog projektora u viđenju Fridriha Kitlera (Friedrich Kittler, 1999), i dozvoljava komponovanje, izvođenje i distribuciju muzike. Poistovećivanjem sa arhetipskim simbolima, ekstra-digitalni kompozitor i izvođač "priziva pre-moderne načine razmišljanja" i na taj način uvodi laptop kao metaforu (Davis, 1998: 12). Izvan početne antropomorfne slike prenosivog računara kao laptopa dizajniranog da se smesti u nečije krilo [1], ili noutbuka kao bibliografske tabula rasa , laptop preuzima suptilnije i sofisticiranije asocijacije. Laptop se može posmatrati kao talisman, dok drži pažnju publici, pozitivno ili negativno, svojim zavodljivo urezanim logom Epl (Apple) ili Soni (Sony Vaio). Ovaj ogled koristimo za prizivanje novih priča o kreativnosti, i za istraživanje toga što Kris Češer (Chris Chesher, 2003) opisuje kao "elastičnost ne-modernih kulturnih formi". Mit i magija nam pomažu da proizvodimo asocijacije, dodajemo nove slojeve značenja komponovanju i izvođenju na laptopu. Ponovnim naglašavanjem duhovnosti ispravlja se kurs, i unosi ravnoteža u razdeobu duha i tela. Ekstra-digitalni kompozitor/izvođač prepoznaje kontrast između linearne racionalnosti digitalnog koda i intuitivne misterije kreativnog procesa, stvarajući hibrid koji dozvoljava nijansiranu i intimniju vezu između kompozitora/izvođača, dela i publike. Kroz razumevanje metafora inherentnih laptopu, ekstra-digitalni kompozitor/izvođač "može da sagradi ponovni most ka začaranom, ali i veoma konkretnom svetu u kojem je većina ljudi i živela pre nego što je prosvetiteljstvo redukovalo anima mundi na mašinu bez duše" (Davis, 1998: 180). Laptop kao prebivalište U Poetici prostora Gaston Bašlar opisuje poetske asocijacije slike kuće, sa četiri zida i krovom, propustljivu granicu koja definiše unutrašnji prostor u odnosu na spoljni svet. "Jer naša kuća je naš lični deo sveta ...", piše on, "ona je naš prvi univerzum, pravi kosmos u svakom smislu te reči" (Bachelard, 1994:4). Muzičari provode toliko vremena za laptopom, uspostavljajući veoma intimne veze sa svojim mašinama da deluje kao da naseljavaju prostor nagovešten rečima, slikama i zvucima koji klize po ekranu i nadole potezima miša. Iako laptop muzičar pristupa kompjuteru putem grafičkog korisničkog interfejsa projektovanog na ravan ekran, svi mehanizmi i proizvodi koji su na taj način stvoreni počivaju duboko u koncentričnim hodnicima hard diska. I za muzičare i za publiku, laptop je unutrašnji prostor jer mi verujemo da on to jeste. "Nove tehnologije percepcije i komunikacije otvaraju nove prostore", piše Dejvis, "i ovi prostori su uvek mapirani, na jednom ili drugom nivou, kroz maštu" (Davis, 1998: 73). Mašta nam dozvoljava da napravimo perceptivni skok da bi zamislili laptop kao kuću, unutrašnji prostor zaštićen od spoljnog sveta, u koji se ulazi kroz vrata i ključaonicu ili prozorski okvir klikom miša. Slika je ovde korisna metafora, jer nagoveštava onostranu moć zaštićenosti i skrovišta. Kao struktura u koju je udomljen digitalni zvuk, laptop funkcioniše poput kanala koji dozvoljava zvuku da izađe iz unutrašnjosti kompjuterskih arhivskih odaja da bi bio emitovan u svet putem analognih zvučnih talasa. Laptop jeste kuća, funkcioniše kao ujedinjena polarizacija digitalnog i analognog, unutra i spolja, uključenog i isključenog (on and off). Kao skrovište, laptop štiti stanare od opasnosti spoljnog sveta i gaji čudo kreativnosti, pošto "kuća skriva sanjarenje, kuća štiti sanjara, [i] kuća mu dopušta da fantazira na miru" (Bachelard, 1994: 6). Laptop na platno projektuje snove stanara, kompozitorovu muziku prizvanu iz unutrašnjih odaja kuće. Laptop takođe funkcioniše kao gnezdo, jer kompozitor/izvođač na tom mestu rađa i gaji kreativne oblike, neguje ih do zrelosti i šalje u vidu emitovanog zvuka. Baš kao što "drvo postaje gnezdo onog trenutka kada se veliki sanjar sakrije u njemu" (Bachelard, 1994: 97), laptop je mrtvi objekat dok se umetnik ne useli u njega i uloži u njega svoju vitalnost. Laptop kao kuća ili gnezdo služi kao polazna tačka, mesto za lansiranje sa koga zvuk dobija svoj život. Zvuk se, ipak, uvek vraća kući, uvek izbledi natrag u tišinu. Zvuk nikada nije samo zvuk. Zvuk postoji ili kao zvuk-koji-će-biti, ili kao zvuk-koji-je-bio. Stvarna magija se događa u onom trenutku kada zvuk-jeste , kada zvuk napušta laptop da bi boravio u novom domu, memoriji slušaoca. U procesu magične transformacije iz jednog doma u drugi mogu se dogoditi neverovatna putovanja. Laptop pruža ekstra-digitalnom kompozitoru/izvođaču sredstva za duboko smislena šamanska putovanja do čujnih do nečujnih prostora i natrag, kao i svuda između. Softver je pejotl koji šaman jede da bi pristupio drugome svetu, i intenzivni činovi kodiranja i komponovanja deo su tajnog jezika ekstaze. Laptop postaje prag, prelazak i međuzona između ovog i drugog sveta. Jedan prolaz se može naći između svetova zvuka i tišine. Kompozitor/izvođač na laptopu uranja u svet mrtvog zvuka-koji-je-bio i zvuka-koji-će-biti i samog kôda za pisanje, tako što piše algoritme, ili upravlja koristeći grafički korisnički interfejs komercijalnih programa. Ako dublje zađe u predele skrivenog zvuka, laptop šaman će moći da uđe u do tada nepoznate svetove. Ovaj proces Kim Kaskone (Cascone, 1999) opisuje u pratećem tekstu za svog izdanja Rezidualizam (Residualism): "Sposobni smo da se spustimo do 'zone ambisa' donje granice šuma i da ono što tamo nađemo koristimo kao materijal za istraživanje". Ova donja granica, prividno tiha osnova linijskog šuma ili šuštanja trake, oživljava kada se stavi u prvi plan, kao preokretanje medija i konteksta. Laptop šaman uvećava narastajuće mikroskopske zone u okviru oblasti za koje se ranije mislilo da su nečujne. Buka rađa buku, sve dok šaman ne otkrije najmanju jedinicu zvuka, o čemu Kertis Rouds (Curtis Roads) raspravlja u svojoj novoj knjizi Mikrozvuk (Microsound): "Ispod nivoa note leži prostor mikrozvuka, zvučnih čestica. Mikrozvučne čestice ostaju nevidljive vekovima. Nedavni tehnološki napredak nam dozvoljava da ispitujemo i istražujemo lepote ovog ranije neviđenog sveta" (Rouds, 2001: vii). Laptop i njegovi programi pružaju mogućnost izvođačima/kompozitorima da posete ove nevidljive predele. Oni funkcionišu kao sredstva za prizivanje koja dozvoljavaju prelazak iz jednog sveta u drugi. Nekada, ipak, običnim ljudima nisu bila nužna magična sredstva ili posrednici da bi pristupili natprirodnom. Bili smo sposobni da sudelujemo u trenutku stvaranja, "uznesemo se na nebesa tako što se penjemo uz planinu, drvo ili merdevine, letimo [sopstvenim] moćima ili ... nas nose ptice" (Eliade, 1974: 480). Ali kada su jednom ljudi izbačeni i svetovi podeljeni, na šamanu je ostalo da napravi prelaz do mesta sa kojeg samo mrtvi mogu da putuju. Danas laptop šaman prelazi most od optičkih vlakana tanjih od ljudske dlake, upravlja izuzetno uskim prolazima i uspeva jedino zahvaljujući brzini i ažurnosti (Eliade, 1974: 484-485). Po povratku u ovaj svet, šaman može započeti lečenje uz kontemplativnu, meditativnu muziku, dok sa publikom deli otkrića načinjena u drugom svetu i graničnim zonama. Laptop kao posuda Proces putem kojeg se šamanska otkrića objavljuju uključuje i druge arhetipe: u slučaju ekstra-digitalne muzike, oslanjamo se na simboličke sisteme alhemije. Ideje Adama MekLina (Adam McLean) o simbolici posude mogu se lako primeniti na laptop, o kojem se može misliti kao o "materici ili matrici u kojoj stanje bremenitosti ili novo rođenje izrasta(ju) iz primarnih komponenti" (McLean, 2002). Laptop je retorta u kojoj se zvučni sastojci lagano krčkaju, razdvajaju u elementarne čestice, destilišu na bazičnu strukturu i pramičaste nusproizvode. Koristeći se laptopom, alhemičar obelodanjuje neprekidnu magijsku bajalicu, priziva zvukove iz mrtvila, vadi ih iz spremišta i odašilje u svet gde su trenutačno pretvoreni u iskustvo publike, zasejani u sećanje slušaoca. Zvuk je u stalnom stanju postajanja, transformacije od potencijalnosti do sećanja. Snimljeni zvuk putuje od jedne posude (medija za skladištenje) do druge (slušaočevo sećanje). Zvuk počiva u svojoj kolevci, svojoj retorti, kao snimljeni zvuk-koji-je-bio, ili pak kao komponovani zvuk-koji-će-biti. Zvuk prodire u svet i putuje u nečujnim talasima sve dok se ne izgovori u uhu slušaoca, smesti u novu posudu u stalno promenljivom susedstvu sećanja. Laptop je alhemičareva biblioteka čije hiljade knjiga sadrže reči u procesu postajanja zvukom, grozničavi šapat mogućnosti. Ova zvučna laboratorija nudi plodan prostor za eksperiment: tehnologije se upotrebljavaju na načine za koje nisu predviđene. Softver za dizajn zvuka više stvara šum nego što ga uklanja. Softver za obradu slika dopušta rad sa zvukom. Spektrografski friver zamrzava zvuk u formi slike. Bitmap plejeri reverzno ozvučavaju slike. Kertis Rouds razmatra neke od alhemičarskih tehnika karakterističnih za opisane tipove softvera: "Mikrozvučne tehnike rastaču tvrde komade muzičke arhitekture - note - u tečniji i savitljiviji medij. Zvukovi se mogu slivati, mogu postepeno iščileti ili se preobraziti u druge zvukove" (Roads, 2001:vii). Drugi procesi uključuju "uklanjanje signala dok sve što preostaje ne bude 'duh' ili zaostatak prethodnog signala" (Cascone, 1999). Ovo se ostvaruje stalnom manipulacijom zvuka: pomeranjem tonske visine, rastezanjem ili skupljanjem zvuka u vremenu, chorus efektom/procesuiranjem, ujednačavanjem jačine zvuka ( equalization ), efektom ring modulation i drugim varijacijama alhemijskog procesa. Laptop alhemičar zumira sve sitnije pod-jedinice zvuka, koje izdvaja, zaustavlja i destiliše. U predgovoru za Buku Žaka Atalija, Sjuzan MekKleri (McClary, 1985: 151) objašnjava šta se potom zbiva: "Deljenjem muzičkog dela u serije najmanjih jedinica koje ga čine uništava se svaka iluzija o pokretu koju je delo nosilo u sebi. Ono tada stvara lanac zamrznutih kadrova". Ta fonografska dokazna građa se potom dodatno proučava, secka i reže. Komadi viška koji preostanu postaju seme za naredne radove, ili pak postoje samostalno. Alhemičar povezuje nove zvukove u neprekidne petlje i od zvučnih pejzaža koji tako nastaju gradi nove kompozicije. Zvukovi su međusobno stopljeni, u prepletu neodređenog početka i beskrajnog postepenog nestajanja. Zajedno s tim dolazi do preispitivanja sakrosanktnosti veze medij-kontekst (figure-ground) [2] karakteristične za zapadnu umetnost i muziku. Usmerenošću na kontekst, kopanjem po podlozi, laptop alhemičar iznalazi nove figure koje su tu skrivene i postavlja ih u centar pažnje, samo da bi otkrio novu osnovu iz koje izrastaju. Ta nova osnova se izdvaja, i ritual se ponavlja. Opisani procesi odvijaju se u tajnim odajama laptopa, tom privatnom prostoru kompozitorovog virtuelnog studija. Laptop funkcioniše kao simbol veštine potrebne za ekstra-digitalno komponovanje i kao tajni jezik njegovog izvođenja. "Na taj način funkcioniše alhemija digitalnog zvuka ...", piše Kaskone, "matematika je usađena u algoritam, i kroz više nivoa uopštavanja sakrivena je od korisničkog pogleda, koji ostaje bezbedno udaljen od 'pogona ispod haube'" (Cascone 1999). Laptop kao petlja Laptop prisvaja različite pojavnosti, poput prenosive laboratorije, studija za snimanje i izvođačkog instrumenta. Ova kompleksnost može se izraziti u folklornoj tradiciji vretena i razboja. Tkač okreće vreteno, i tako iz pređe ispreda nit, iz delića zvuka ton. Upotrebom vretena, tkač prepliće tonove i teksture u tkanje sastavljeno iz osnove i potke, konstrukciju učestalosti i vremena na koju su okačeni zvučni objekti. Beskonačno pružanje numeričkih tačaka koje čine krivulju talasa može biti pažljivo naneto rukom, ili nasumično generisano upotrebom piratskih algoritama. Ritual ispredanja i tkanja povezuje se sa plodnošću i stvaranjem, a u nordijskom mitu i sa talismanom koji omogućava odlazak u zemlju bogova (Thorn, 2002). Oblik samog zvuka se u stvari može predstaviti preko tri suđaje iz grčke mitologije. Klota, koja premerava nit života, predstavlja udar (attack), način na koji se zvuk čuje prvi put. Laheza, koja određuje dužinu nečijeg života, služi kao telo zvuka. Atropa, koja preseca životnu nit, predstavlja postepeni nestanak zvuka koji polako prelazi u tišinu (Powell, 2001: 141). Negde u zahuktalom vretenu hard diska laptopa počiva i lokus energije, "tačka u kojoj se sustiču nebo, zemlja i podzemni svet" (Eliade, 1974: 492). Ova tačka je "pupak sveta, duplja koja rađa svo značenje", stožer oko kojeg se vrti mandala duhovne svesti, nevidljiv za one koji su izgubili put (Feurestein, 2003). Laptop tkač krpi ove sveze, iznova poravnava axis mundi i "obnavlja mitski i rajski trenutak pre 'pada' ... pre okončanja odnosa između neba i zemlje" (Eliade, 1974: 492-493). Povratak aure Ispitivanjem pomenutih arhetipa - prebivališta, posude i razboja, ekstra-digitalnoj muzici možemo podariti nova značenja i asocijacije. Uobičajen nusproizvod ovih novih slojeva tumačenja jeste mogućnost da se izvođenje na laptopu spase od opasnosti da bude označeno kao irelevantno, ili pak da publiku ostavi ravnodušnom. U izvođenju na laptopu, spektakl uzroka-i-posledice menja se minimalnim interfejsom izvođača, delimično skrivenog iza kompjuterskog ekrana. Pošto publika ne može da odredi na koji su način zvukovi ustrojeni, "kulturni proizvod koji stvara laptop muzičar obeležen je kao falsifikat, ne ostavljajući publici mogućnost da odredi njegovu upotrebnu vrednost" (Cascone, 2000: 5). Sa druge strane, ideja o falsifikatu može se neutralisati ukoliko se publika edukuje kroz pred-koncertna uputstva, programske napomene ili, najjednostavnije, putem ponovljenih slušalačkih iskustava. Problem se javlja kada je u pitanju scena i očekivanja koja tim povodom slede. Kaskone to objašnjava na sledeći način: "Pošto ne pripadaju svetu spektakularnih predstavljanja pop-a, niti pak akademskom svetu akuzmatične muzike, laptop muzičari nastanjuju 'ničiju zemlju' izgrađenu od izvođačkih kodova posuđenih od oba (sveta)" (Cascone, 2000: 6). Nasuprot negativnom tumačenju, ova 'ničija zemlja' nudi bogate mogućnosti za novo i proživljeno izvođenje. Umanjivanjem očekivanja publike usmerenih ka spektaklu, mogu se razviti novi izvođački modusi koji bi harmonizovali vezu izvođača i publike i stvorili autentičnu namesto lažne aure. Kao što Stiv di Paskvale (Steve DiPasquale) primećuje u eseju o ontologiji živog izvođenja, "izvođač postaje osoba koja započinje kolektivno slušalačko iskustvo, ona(j) ko transformiše besmislenu pozadinsku buku u prvostepeno izvođenje - ako ne muzike, a onda bar donekle smislenog i komunikativnog zvuka" (DiPasquale, 2001). Jedan od mogućih scenarija negovanja kolektivnog slušanja koje je donekle oslobođeno spektakla iziskuje intiman prostor poput kućnih koncerata ili salona. Bilo da se dešava u nečijoj kući, potkrovlju ili u umetničkom prostoru, ovo ne-toliko-novo okruženje pruža u punoj meri alternativna sredstva za interakciju izvođača i publike, jačajući tako trougao odnosa između kompozitora/izvođača, muzike i publike. Razvijanjem asocijacija u vezi sa komponovanjem ekstra-digitalne muzike kroz prihvatanje metafora, i zaodevanjem izvođenja laptop muzike intimnošću i značenjem, možemo stvoriti čudo sa zainteresovanom i radoznalom publikom, poravnati ekstra-digitalnu axis mundi i pomoći da se svet u kojem živimo i sanjamo ponovo načini čarobnim. *Glen Bah (Glenn Bach) je umetnik i kustos u oblasti digitalnih i intermedija, koji se u svom radu sa zvukom koristi terenskim snimcima, digitalnom audio i analognom elektronikom. Zajedno sa umetnikom Džonom Kanenbergom ( John Kannenberg ) radi na projektu pod nazivom Dva grada , svojevrsnoj audio-vizuelnoj meditaciji šetalačkih iskustava prostora, a takođe uređuje i sajt Pedestrian Culture http://www.csulb.edu/~gbach/pedestrianculture.html [1] laptop - složena reč na engleskom jeziku koja se sastoji od dve jednosložne reči: lap - eng. krilo, top - eng. vrh, prim.prev [2] Sintagmom figure-ground teoretičar medija Maršal Mekluen označio je povezanost i visoku međuzavisnost samog medija-poruke (figure) i konteksta (ground), koji prema njegovom mišljenju jedino mogu biti uspešno analizirani ukoliko se simultano uzmu u obzir (prim. prev) |
