e-volucija ::: Umesto enciklopedijskih odrednica za i-društvo

Osim što razvoj Interneta kao univerzalnog medija donosi neke sasvim očigledne (i neke ne sasvim očigledne) koristi u smislu opšteg društvenog razvoja i dobrobiti pojedinca, taj razvoj sa sobom nosi i neke očigledne (kao i neke ne sasvim očigledne) probleme. Pošto se entuzijazam vezan za razvoj informacionog društva, globalnog sela itd. lagano ispumpava u vremenu kroz koje prolazimo, i pošto je, uopšte uzevši, razvoj svetske mreže doneo mnogo više tehnooptimizma i utopijskih perspektiva od pesimizma i kritike, u narednim redovima želimo da diskutujemo neke od ne sasvim očiglednih problema vezanih za koncepte informacije i komunikacije koje ovaj globalni razvoj nosi.
Pre svega, globalnost svetske informacione mreže rekurzivno se ogleda na raznim nivoima društvene analize i društvene fenomenologije. Globalizam, u kontekstu Interneta i informacionog društva, ima značenje koje i u sociologiji najčešće uzima u kontekstu proučavanja globalizacije, i to je značenje proučavanja širenja, prihvatanja i otpora prema socio-ekonomsko-političkim faktorima koje su određeni akteri danas u stanju da ostvare u sažetim prostornim i vremenskim dimenzijama socijalne egzistencije. Manuel Kastels, tako, predstavlja primer sociologa i teoretičara informacionog društva koji je uložio znatan napor u sagledavanju fenomena svetske mreže u kontekstu opšteg proučavanja ekonomske i političke globalizacije. Rasprave o upravljanju Internetom (Internet Governance) svakako spadaju u globalne fenomene u upravo opisanom značenju.

Međutim, globalnost Interneta može se sagledati i na drugim ravnima analize. U smislu jedinstvenosti pristupa informacijama, koji se ostvaruje zahvaljujući jedinstvenim standardima (formatima) digitalne razmene i jedinstvenom procesu komunikacije među umreženim kompjuterima, serverima i root serverima Interneta, Internet se pokazuje kao globalno skladište (repository) informacionih resursa. Načelno, čini se da je biću kao što je čovek učinjena najpoželjnija moguća usluga time što je količina informacija koja prevazilazi i koncept mogućih enciklopedija učinjena dostupnom na jedinstven način - Google i Yahoo! predstavljaju univerzalne knjige čovečanstva u kojima se za čas pristupa onome čemu se želi pristupiti - i tu nastaje previd koji predstavlja okosnicu ove kratke diskusije, naime: previd da se u obzir uzme odabir toga čemu se želi pristupiti . Sa eksponencijalnim rastom količine informacija na Internetu, problematika jedinstvenosti pristupa u smislu tehničkih standarda i univerzalnih servisa za pretragu sadržaja svetske mreže napušta fokus analize i biva zamenjena pitanjem o tome na koji način se vrši optimalna selekcija informacija u situacijama kada njih ima previše ?

Disciplina menadžmenta znanjem, van čisto tehničkih, menadžerskih udžbenika i rasprava o razvoju organizacija u "organizacije znanja" i potencijalnog prerastanja svih vrsta usluga u usluge "know-how" tipa, otvara perspektivu ozbiljnijeg proučavanja ovog problema. Paradoksalnost problema optimalne organizacije resursa znanja odlično odslikava shematska analiza Olajsena koju Ken Fridman prenosi u svom radu "Building Cyberspace: Information, Place and Policy", jednom od najinteresantnijih radova u oblasti upravljanja znanjem.

Domeni poznavanja i nepoznavanja prema Olajsenu (prema K. Fridman, "Building Cyberspace: Information, Place and Policy").

Prvi od Olajsonovih domena je domen onoga što znamo . Drugi se odnosi na domen onoga što znamo da ne znamo , treći na ono što ne znamo da znamo , i četvrti, najproblematičniji, koji podrazumeva ono što ne znamo da ne znamo . Problem navigacije kroz informacioni prostor ( cyberspace ) svetske informacione mreže sastoji se, na najjednostavnijem nivou, u artikulaciji prva dva domena, tj. saznavanju nepoznatog, transferu iz domena nepoznatog u domen poznatog. Kao što se vidi na Olajsonovoj shemi, postoji uzajaman odnos između ova dva domena, jer ono što znamo određuje ono što ne znamo. Često se naše znanje nalazi u implicitnim formama koje otežavaju prepoznavanje i upotrebu resursa koji su nam dostupni a da toga nismo ni svesni; ovu činjenicu pokriva domen onoga što ne znamo da znamo. U procesu kreativnog mišljenja i rešavanja problema, mi često dolazimo do neophodnih uvida upravo otkrivajući stvari koje su nam "stajalale pred nosom"; artikulacija prva tri domena često je karakteristična za proces naučnog saznavanja stvarnosti. Kao što je označeno na shemi, u domenu onoga što "sigurno" znamo (tj. domena eksplicitno utvrđenih informacija) često počivaju ometajući faktori za otkrivanje implicitnih znanja koja se mogu koristiti u nekom datom kontekstu. Artikulacija prva tri domena sa četvrim domenom, paradoksalnom oblašću onoga što ne znamo da ne znamo, najproblematičnija je. Pre svega, samo postojanje ovog domena (a najčešće u rešavanju problema menadžmenta informacijama nismo spremni ni da u obzir uzmemo i samo postojanje ove oblasti) predstavlja izvor pogrešne percepcije domena onoga što ne znamo, što definišemo kao problem kome treba dati pravu formu i u toj formi pronaći njegovo mesto u sistemu objašnjenja. Preokreti u saznavanju stvarnosti i rešavanju problema nastaju u trenutku kada se na ispravan način reformuliše oblast nepoznatog (domen 2.), što podrazumeva razumevanje, dovođenje do svesti onoga što je prava forma problema, tj. eksplikacija problema u prethodno neiskorišćenim terminima. Prema Olajsonu, nesvesni elementi našeg bića, procesi intuicije i imaginacije osnovni su procesi kojima otkrivamo ono za šta nismo ni znali da ne znamo. Prethodna analiza omogućava Fridmanu da razvije oslonac za shvatanje informacije kao moći razlikovanja , diferencijacije fenomena.

Napredne tehnologije obrade podataka na svetskoj mreži počivaju na kognitivnim naukama i predstavljaju delimično uspešne pokušaje da se simuliraju ljudske kognitivne sposobnosti u razumevanju teksta, pretrazi informacija i sl. Međutim, kao što nam prethodna analiza pokazuje, algoritmi koji analizom frekvencijskih distribucija ili oslanjanjem na principe kompjutacione lingvistike omogućavaju brzo struktuiranje informacija na način koji podseća na realnu semantičku analizu neće moći da nam pomognu u prevazilaženju osnovne problemske situacije u menadžmentu znanjem. Zato samo ime discipline menadžmenta znanjem sadrži dozu shizofrenog: upravljanje domenom koji sadrži paradoksalne aspekte po sebi, ako se prevaziđe trivijalno ubrzanje u kataloškoj organizaciji jedinica analize, i ne predstavlja neko posebno upotrebljivo, korisno upravljanje.

Internet, informacione tehnologije, i skup načelno genijalnih ideja poput hiperteksta, koji čine okosnicu društvene fenomenologije informacione ere, omogućili su nam eksponencijalno ubrzan pristup informacionim resursima i u velikoj meri, kombinovani sa naprednim tehnologijama veštačke inteligencije i kognitivnih nauka, nastaviće da uvećavaju našu moć koordinacije informacionih resursa u rešavanju problema i menadžmentu znanjem. Međutim, čovek informacione ere zateći će sebe pred ne jednim, već pred milijardu ogledala; stranice Borhesove peščane knjige nastaviće da se paradoksalno otvaraju ka beskonačnosti. U smislu u kom knowledge management predstavlja finu glazuru terminološki verziranih menadžera informacionog društva, on će i dalje predstavljati sumnjivu disciplinu u kojoj se pojavilo više stručnih saopštenja nego pravih problema (a kamoli rešenja). U smislu kom smo spremni da problematiku informacionog društva i menadžmenta znanjem postavimo u odgovarajući epistemološki, psihološki i istorijski okvir, ona može da predstavlja jedno od najintrigantnijih polja za delatnost duha u danima i godinama koje su pred nama.

"The real heart of the matter of selection, however, goes deeper than a lag in the adoption of mechanisms by libraries, or a lack of development of devices for their use. Our ineptitude in getting at the record is largely caused by the artificiality of systems of indexing. When data of any sort are placed in storage, they are filed alphabetically or numerically, and information is found (when it is) by tracing it down from subclass to subclass. It can be in only one place, unless duplicates are used; one has to have rules as to which path will locate it, and the rules are cumbersome. Having found one item, moreover, one has to emerge from the system and re-enter on a new path.

The human mind does not work that way. It operates by association. With one item in its grasp, it snaps instantly to the next that is suggested by the association of thoughts, in accordance with some intricate web of trails carried by the cells of the brain. It has other characteristics, of course; trails that are not frequently followed are prone to fade, items are not fully permanent, memory is transitory. Yet the speed of action, the intricacy of trails, the detail of mental pictures, is awe-inspiring beyond all else in nature. "

Da se ljudski um u upravljanju informacijama oslanja na zakone asocijacija i sličnosti predstavlja njegovu fundamentalnu odliku. Hipertekst je, u tom smislu, nagovešten još u vizionarskom tekstu Venevara Buša iz kojeg prenosimo u uvodne linije ovog ogleda, po definiciji pokušaj eksternalizacije jedne bazične psihološke funkcije, pokušaj revolucionarnog prodora u ergonomsku organizaciju sveta i prilagođavanje uslovima rapidnog opterećenja informacijama i sve težeg i složenijeg procesa donošenja relevantnih odluka. Ali, u kojoj meri je hipertekst koji poznajemo sa globalne svetske informacione mreže odgovorio zahtevima ovako visoko postavljenog cilja?

Hipertekst, prema shvatanju savremene semiotike i informatike, predstavlja višestruko, složeno nadilaženje linearnog teksta u makar sledećim ključnim aspektima:

• Hipertekst oslobađa čitaoca obaveze da sledi koherentno izlaganje autora i tako, uvodeći postepeno ograničenja koja su kodirana u autorovom saopštenju, formira jednu sliku stvarnosti koju tekst prenosi i koja, po pretpostavci, treba da odgovara stvarnosti autora u denotativnom smislu

• Hipertekst omogućava dinamičku pretragu informacija sadržanih u određenom tekstualnom korpusu; zahvaljujući oslobađanju od linearne perspektive razvoja ideacionog niza, hipertekst obezbeđuje sagledavanje višestrukosti značenja unutar nekog relativno zatvorenog semantičkog sistema i u isto vreme ukazuje na otvorenost i relativnost u značenju svakog takvog sistema

• Hipertekst otvara mogućnost kreativne rekombinacije informacija sadržanih u tekstu; kao ergonomski sistem on simulira realnu fluidnost u značenju teksta, stalnu fluktuaciju označenih i označitelja

Hipertekst, sledeći prirodnu logiku asocijativno-semantičke organizacije ljudskog znanja, problemsku situaciju analize značenja teksta usložnjava tako što po svojoj prirodi koristi samo neke aspekte ove organizacije, izostavljajući druge njene suštinske elemente. Ako analiziramo fenomen globalnog hiperteksta, odn. potencijalne veze između ma koje dve stranice svetske informacione mreže, koja je obezbeđena putevima pretrage kroz mrežu web-prezentacija koja je zgusnuta oko određenih frekventno posećenih stranica (ili oko popularnih pretraživača Interneta), samo na prvi pogled stičemo sliku globalne semantičke mreže koja omogućava racionalizaciju procesa nalaženja ili izvođenja relevantnih informacija. Suštinska razlika između realnog kognitivnog funkcionisanja asocijativno-semantičkih aspekata ljudskog uma i hiperteksta koji danas nalazimo na Internetu sastoji se u tome što su odnosi među objektima reprezentacije u prvom slučaju ograničeni zakonitostima koje obezbeđuju izvođenje relevantnih informacija, dok je asocijativna/semantička/hipertekstualna organizacija Interneta u većoj meri posledica karakteristika socio-ekonomsko-političkih relacija koje mreža odslikava . Informacija koju odslikava globalni hipertekst Interneta u tom smislu je socio-lingvistička, i paradoksalno, ubrzanje u procesiranju informacija, mogućnost fleksibilnije pretrage u smislu oslanjanja na direktne asocijativne veze među konceptima koje predstavljaju reči i fraze, uopšte se ne oslanja na karakteristike hiperteksta . To ubrzanje i na njemu zasnovana prednost su direktna posledica digitalnog kodiranja ogromnih korpusa informacija i standardizacija reprezentacije tih korpusa informacija u jedinstvenom formatu (HTML i njegova proširenja). Sama "logika hiperteksta", iako interesantna sa semiološkog stanovišta i kao predmet diskusija književne kritike, nije odgovorna za ubrzanje procesa pretrage, niti na ma koji način obezbeđuje koherentniju strukturalnu deskripciju teksta u odnosu na standardni zapis.

Problem koji se ocrtava u paradoksu hiperteksta suštinski je problem u analizi socio-tehnoloških mreža (socio-technological networks) uopšte. Kibernetičar Hejlin (Heylighen) je u seriji eksperimenata pokazao da kombinovanje jednostavnih ljudskih izbora u asocijativnim/sematičkim vezama među konceptima i jednostavnih pravila učenja kodiranih u hipertekstualnim sistemima reprezentacije obezbeđuje ubrzano uvođenje realne semantičke organizacije informacija u početno neuređen hipertekstualni domen. Pitanje uvođenja ovakvog sistema u praksu organizacije Interneta još uvek se ni ne postavlja, ali činjenica je da samo direktnim dovođenjem u vezu simboličkih funkcija ljudskog uma i tehnoloških funkcija informacionih mreža sada možemo da budemo u stanju da na Internetu mapiramo realnu organizaciju informacija i tako unapredimo konceptualnu ergonomiju svetske mreže.

Hipertekstualnost, međutim, uzvraća u povratnom procesu prilagođavanja korisnika tehnologiji. Nesavršenost hiperteksta koji znamo kao sredstva asocijativne i semantičke organizacije informacionih resursa u kompjuterskim mrežama ne poništava izvesnu dozu tehnološkog determinizma u društvu koje je je suštinski oslonjeno na informacione tehnologije. Kao što sam nastaje u pokušaju eksternalizacije i automatizacije nekih ključnih psihičkih funkcija i predstavlja prilagođavanje sredine sebi, tako hipertekst, kao činjenica svakodnevnog života, prilagođava sebi svoje korisnike i stvara generacije čitalaca kojima će linearni pristup tekstu biti samo jedna od alternativnih strategija čitanja i razumevanja pročitanog. Napetost između čoveka i njegovog tehnološkog otiska u sredini premešta se tako u jedan vid sinteze na apstraktnijem nivou, nivou u kome su čitalac i autor zaista podjednako kreativni i odgovorni akteri dejstva u semiotičkom polju. Poklonici knjige budućnosti očekivaće da i romani sadrže indeks imena i pojmova na kraju knjige - pretpostavljajući da zamorno čitanje sa monitora neće prevazići zadovoljstvo uživanja u štampanim verzijama ovih ipak pre tekstualnih interakcija pre nego linearnih preslikavanja jedne intencionalne ose - ose autora.

Nemoguće je navesti nešto umesto enciklopedijskih odrednica za informaciono društvo bez priloga relevantnih hiperlinkova, kao što ni uz relevantne hiperlinkove nije više moguće završiti tekst onoga što stoji umesto enciklopedijskih odrednica. Početak i kraj pretrage se poklapaju; smisao treba pronalazati u domenu onoga što prevazilazi pređeni put, u neotkrivenom i skrivanju.